Sự tích hồ Ba Bể

Ngày xưa, tại vùng đất Nam Mẫu (nay thuộc tỉnh Bắc Kạn), dân làng tổ chức lễ cúng Phật rất lớn. Giữa lúc mọi người đang nô nức, một bà cụ ăn mày xuất hiện. Bà có vẻ ngoài gớm ghiếc, thân thể lở loét, bốc mùi khó chịu và đến đâu xin ăn cũng bị mọi người xua đuổi, hắt hủi vì sợ lây bệnh.

Trong lúc bà cụ tuyệt vọng, bà gặp hai mẹ con người góa phụ tốt bụng đi chợ về. Thấy bà lão đáng thương, người mẹ đã không kinh tởm, mời bà về nhà cho ăn uống và nghỉ lại qua đêm.

Đến nửa đêm, hai mẹ con bất ngờ thấy chỗ bà lão nằm sáng rực lên. Khi nhìn kỹ, họ kinh hãi thấy đó là một con giao long khổng lồ. Sáng hôm sau, giao long lại biến thành bà cụ ăn mày ốm yếu.

Trước khi ra đi, bà cụ tiết lộ mình là tiên thử lòng người. Bà cho người mẹ một gói tro bếp dặn rắc quanh nhà và hai mảnh vỏ trấu dặn dùng để làm việc thiện, đồng thời báo trước vùng này sắp xảy ra trận lụt lớn.

Quả nhiên, ngay hôm sau, khi mọi người đang tụ tập ở lễ hội, nước lũ từ lòng đất cuồn cuộn đổ lên, nhấn chìm cả vùng thung lũng. Mọi người hoảng loạn, cố trèo lên mái nhà, lên cây nhưng nước dâng quá nhanh. Toàn bộ làng mạc chìm trong biển nước, chỉ có ngôi nhà nhỏ của hai mẹ con người góa phụ là còn nguyên vẹn, được gói tro bếp bảo vệ và nền nhà cứ mỗi lúc một cao lên.

Đau xót trước cảnh lụt lội thảm khốc, người mẹ nhớ lời dặn của bà lão tiên, vội lấy hai mảnh vỏ trấu thả xuống nước. Lạ thay, hai mảnh vỏ trấu biến thành hai chiếc thuyền lớn. Hai mẹ con liền chèo thuyền đi khắp nơi, bất chấp mưa gió, ra sức cứu vớt những người còn sống sót.

Vùng đất bị sụt lún và ngập nước ấy sau này trở thành một hồ nước rộng lớn, được gọi là Hồ Ba Bể. Hồ Ba Bể được hình thành từ nơi đất bị sụt xuống do tai họa trừng phạt những người độc ác, chỉ biết thờ ơ. Gò đất nền nhà của hai mẹ con tốt bụng nổi lên giữa hồ, sau này được gọi là Gò Bà Góa (hay Đảo Bà Góa), biểu tượng cho lòng nhân ái và sự cứu giúp.